O Gruszczynie (15 km, 24 min od Lasochowa) Rawita-Witanowski pisał następująco: „Sterczą tu nagie, smutne jak kościotrup, ściany kościoła, długie na 33, szerokie na 18 łokci. Liczne podpierają je szkarpy, trzy okna w głównej nawie, a dwa w prezbiterium, rozmieszczone są po jednej tylko, zachodniej stronie. (...) Całość zbudowana z kamienia wapiennego, wydobytego na miejscu, obramienia tylko okien i drzwi oraz zębate szczyty, noszą ślady użytych cegieł. Okrągłe okno nad głównym wejściem, przypomina rozetę gotycką, w tym też stylu zbudowany był cały kościół. Obecnie zgnilizna tu i zniszczenie!”

Od czasu wizyty R.-W. w Gruszczynie niewiele się zmieniło. Pozbawione roślinności wzgórze, zwane Górą św. Michała i widniejące na rysunku Olszewskiego, ilustrującym książkę cytowanego autora, dziś pokrywa las, stąd też ruiny nie górują już nad okolicą i trudniej je odnaleźć. Nie są też tak imponujące, jak w końcówce XIX stulecia: wedle relacji Kaliny w dobie II wojny światowej, wojska niemieckie usiłowały wysadzić pozostałości budowli, aby zyskać dogodny punkt obserwacyjny. Operacja kosztowała życie kilku żołnierzy, a w jej wyniku runęła część ściany frontowej z trójkątnym szczytem i okrągłym oknem umieszczonym nad wejściem.

Nadal też trudno powiedzieć coś więcej o losie „tych za­gad­ko­wych ruin, o których powstaniu i chwili upadku literalnie nic nie wiadomo”. Ksiądz Wiśniewski podsumowuje stan ówczesnej i – niestety – także obecnej wiedzy na temat tajemniczej budowli: „Najstarsi w parafii opowiadają, że ich dziadkowie widzieli tam jeszcze mury kościoła św. Michała, ale nie ma takiego, kto by dał o tym kościele bliższe wiadomości. Wzgórze to dziś nazywają św. Michała. Powiadają że kościół należał do zakonu Marków (ka­no­ni­ków regularnych). Inni że należał do Kartuzów lub do Cys­tersów Jędrzejowskich i że sklepione lochy podziemne łączyły kościół z dworem o kilkaset kroków odległym, gdzie też była kaplica. (...) Kościół miał być zajęty przez Arjan. Dokumentów, ani archiwum plebanja nie posiada, przeto wspomniana ruina dla wszystkich jest zagadkową.” Współczesne nam źródła sugerują, iż najprawdopo­dobniej jest to dawny kościół św. Michała powstały w pierwszej połowie XVI w., nadal jednak nic pewnego powiedzieć o nim nie sposób. Tablica umieszczona nieopodal ruin precyzuje, że świątynia miała być kościołem filialnym względem kościoła w Kozłowie, ufundowanym przez ks. Adama Szypowskiego lub Mikołaja Szyszkowskiego, których nazwiska wiążą się także z budową kościoła w nieodległym Olesznie. Pew­ne prze­słan­ki za­war­te w hi­sto­rycz­nych źró­dłach po­zwa­la­ją przy­pusz­czać, że świą­ty­nia ta zo­sta­ła wznie­sio­na przez pierw­sze­go z wy­mie­nio­nych w ra­mach eks­pia­cji czy też po­ku­ty za po­peł­nio­ne prze­zeń za­bój­stwo. Z ko­lei cha­rak­ter bu­dow­li, ulo­ko­wa­nej na szczy­cie gó­ry z da­la od sie­dzib ludz­kich, a przy tym za­opa­trzo­nej w okrą­gły otwór okien­ny w ścia­nie fron­to­wej, tzw. ro­ze­tę, słu­żą­cą tra­dy­cyj­nie do oświe­tla­nia za­kon­ne­go chó­ru, zda­niem Da­riu­sza Ka­li­ny i Ada­ma Ma­lic­kie­go wska­zu­je, że istot­nie ma­my tu do czy­nie­nia z ko­ścio­łem klasz­tor­nym. Sam klasz­tor jed­nak ni­gdy nie po­wstał – Mar­cin Szysz­kow­ski, sta­ro­sta le­low­ski po śmier­ci dru­gie­go z fun­da­to­rów, a swe­go bra­ta, Mi­ko­ła­ja Szysz­kow­skiego, wy­peł­nia­jąc wo­lę zmar­łe­go, prze­ka­zu­je spo­rą część po­zo­sta­wio­ne­go prze­zeń spad­ku na rzecz za­ko­nu ber­nar­dy­nów na Kar­czów­ce, co osta­tecz­nie unie­moż­li­wia re­ali­za­cję pla­nów bu­do­wy grusz­czyń­skie­go klasz­toru.

Turysta winien szukać pozostałości świątyni na końcu wsi: jadąc w stronę Krasocina należy skręcić w prawo, w polną drogę wiodącą przez las, która prowadzi aż na szczyt wzgórza. Ruiny nie trudno jest dostrzec: widać je dobrze w prześwicie utworzonym przez wyrąbane sosny, a towarzyszy im wspomniana tablica informacyjna i ławeczka, z której podziwiać można piękną panoramę okolic.   

spis bibliografii