Fragment mapy von Heldensfelda
Fragment mapy von Heldensfelda
Mapa wojskowa, opracowana pod kierunkiem Antona Mayera von Heldensfelda w la­tach 1801 – 1804, to najstarszy z zachowanych dokumentów ukazujących plan zagospodarowania dóbr lasochowskich. Daje on pewien – dość schematyczny – wgląd w to, jak prezentował się układ zabudowań dworskich w czasach, gdy gospodarowali tu Michałowscy. Bardziej szczegółowych informacji na temat kształtu folwarku we wzmian­kowanym okresie dostarcza krótka notatka zamieszczona w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego (tom V) pod hasłem Lasochów. Dowiedzieć się z niej można, iż w 1827 r. dobra lasochowskie obejmowały folwark Lasochów, Jawornik, osadę młynarską Pierzchnica oraz wsie – Lasochów i Wiśnicz. Rozległość majątku wynosiła w morgach 2078, grunta orne i ogrody liczyły 525 morg, lasy – 960, zarośla – 216, łąki – 94, pastwiska – 214, nieużytki i place – 66, wody tylko 3 morgi. W obrębie folwarku znajdowało się 20 budynków, z których zaledwie trzy były murowane. Słownik odnotowuje także: „młyn wodny, dwie rzeczki bez nazwy przepływają tworząc staw, są pokłady kamienia wapiennego.”

Akta Dyrekcji Ubezpieczeń, sporządzone w 1846 r., gdy właścicielem Lasochowa był już następca Michałowskich, Teodor Korwin Bierzyński, wymieniają szereg budynków wchodzących w skład majątku. Spośród nich tylko dwór, owczarnia i dom dla officyalistów wzniesione były z kamienia, natomiast jedna ze stodół i stajnia miała kamienne słupy, ściany zaś już drewniane. Pozostałe budynki – oficynę, lamus, domy dla służących, dom dla kowala z kuźnią, karczmę ze stajnią, szopę na kierat, jeszcze jedną owczarnię, obory, chlew, kurniki i gorzelnię zbudowano z drewna i pokryto gontem.

Plan założenia dworsko-pałacowego w Lasochowie
Plan założenia dworsko-parkowego
w Lasochowie – stan obecny
(kliknij, aby otworzyć w nowej karcie)
Bierzyński zapoczątkowuje spis licznych i często zmieniających się gospodarzy folwarku, oto bowiem od roku 1840, kiedy Adam Michałowski odsprzedaje Lasochów i Wiśnicz Teodorowi Korwinowi Bierzyńskiemu, przez całą drugą połowę XIX stulecia, tj. aż do chwili gdy po­siad­łość przechodzi w ręce Antoniego Grabowskiego, la­so­chow­skie dobra regularnie, w kilku­let­nich odstępach czasu, są odsprzedawane kolejnym właścicielom. Ogłoszenia o licytacji po­siad­łości zamieszczane w tym okresie na łamach „Gazety Warszawskiej” i „Kuriera War­szaw­skie­go” pozostają do dziś świadectwem ówczesnego kształtu majątku. I tak „Gazeta Warszawska” nr 142 z 1855 roku donosi: „Dobra Lasochów w Guberni Radomskiej Powiecie Kieleckim są albo do wypuszczenia, albo do sprzedania; rozległości dziesiatyn 1170 (czyli 78 włók War­szaw­skich), w glebie połową czysto pszennej; gruntu ornego dziesiatyn 350 (morgów 700); lasu dziesiatyn 450 (morgów 900) średniego; łąk dziesiatyn 235 (morgów 470); dobrych zag­rod­ni­ków czyli gospodarzy 30tu; apparat gorzelniany, młocarnia, sieczkarnia, przy kieracie zostaną na miejscu; dworskie pobudynki wszystkie nowe; Dwór dobry, murowany, budynki bardzo porządne wiejskie. Wiadomość u Rejenta Mieszkowskiego w Kielcach, albo u Właściciela na miejscu.”

Z 1870 r. zachował się w dokumentach, załączonych do księgi wieczystej, protokół sporządzony dla celów takiej licytacji. Wymienia on dwór murowany z przystawką z drewna, sklepioną piwnicę, drewnianą, tynkowaną oficynę i liczne budynki gospodarcze. Dworkowi towarzyszył staw przy drodze z trzema podłużnymi kanałami oraz ogrody: dwa warzywne i dwa owocowe, otoczone podobnie jak dziedziniec płotami i ogrodzeniami z żerdzi. W ich opisie czytamy:

1. Ogród warzywny ok. mórg 15 położony przy dworze, w środku realności właściciela okolony płotem.
2. Ogród owocowy za dworem w środku realności dworskich około morg 3. Lecz w takowym mała jest ilość drzew owocowych, gatunków gruszy jabłek i śliwek. Najwięcej jest drzew jako to topoli, kasztanów, akacji i innych gatunków.
3. Przy temże ogrodzie dotykając z drugiej strony drogi wiejskiej, jest ogrodu owocowego mającego takie same gatunki owocu jak wyżej, około mórg 3. Ogród ten niedawno założony i ma drzewa młodociane.
4. W temże położeniu jest ogrodu warzywnego około mórg 7 który obecnie jest obsiany ziemniakami, dotykającego od południa drogi wiejskiej a od zachodu gruntu Tomasza Bąka włościanina.

Klomb przed elewacją frontowąKlomb przed elewacją frontową
Klomb przed elewacją frontową dworu. Zdjęcie archiwalne

Zachowane w archiwach zdjęcia, choć dużo późniejsze, bo po­cho­dzą­ce z przełomu XIX i XX wieku, ilustrują ten jakże ubogi opis „realności dworskich”. Wymieniony w punkcie 1. ogród warzywny przylegał niegdyś do dworu, park i sad, opisany w punkcie 2. i 3., otaczały budynek od stro­ny północnej, natomiast przed elewacją frontową, od południa znajdował się okrągły podjazd z klombem kwiatowym na którym rosły m.in. róże sztamowe, peonie i niskie rośliny jednoroczne.

Ogrodowa elewacja dworu wychodziła na dużą polanę zamkniętą ścianą drzew rosnących nad rowem okalającym park, na której środku, na osi dworu, sytuowała się altana lipowa. Sieć alejek na terenie parku nie była rozległa: od prostokątnego placyku mieszczącego się przed północną elewacją budynku odchodziły trzy ścieżki. Jedna z nich prowadziła w pra­wo, do położonego we wschodniej części parku sadu, który przecinały z kolei dwie, prostopadłe do siebie drogi, założone na osiach północ-po­łudnie i wschód-zachód. Druga kierowała się w lewo – do pochodzącej z XIX w. piwniczki (lodowni) i dalej nad rowem na obwodnicę parkową. Trzecia, usytuowana na osi dworu i obsadzona różami, okalała owalny klomb, a następnie wiodła w prawą stronę, w kierunku brzozowej altanki zbudowanej specjalnie dla dzieci. Ich prawdopodobny, bo, niestety, niewidoczny już dziś układ obrazuje plan założenia wykonany na podstawie opisów pamiętających jeszcze przedwojenny Lasochów mieszkańców wsi. Ciekawostką, której udało się przetrwać zawirowania dziejowe, jest natomiast nagrobek ulubionego psa myśliwskiego właściciela Lasochowa, Antoniego Grabowskiego. Usytuowany w części parkowej w pobliżu dworu, ma on postać sporego kamienia z wyrytym nań napisem PRZYJACIEL TROP.

Staw W ParkuStaw W Parku
Staw W Parku. Zdjęcie współczesne.

Cechą charakterystyczną obiektu był układ wodny. Całe za­ło­że­nie dworsko-parkowe otoczone było wodą, która stanowiła jego naturalne ogrodzenie. Od północy, wschodu i zachodu, tak jak „aha” w ogrodach angielskich, biegł głęboki rów, który od południa przechodził w sys­tem połączonych ze sobą stawów o charakterze ozdobnym (przy wjeź­dzie do dworu) i użytkowym (na folwarku). Układ ten, w którym Ra­wi­ta-Witanowski widział pozostałość założenia obronnego, wciąż po­zos­ta­je czytelny: zachował się system rowów i stawów wy­zna­czających granicę założenia, a także obwodnica parkowa obsadzona grupami lip. Wciąż widoczny jest również zarys dawnego sadu, poz­ba­wio­nego obecnie drzew owocowych.

Podobnie i samo założenie dworsko-parkowe w niewielkim stopniu uległo zniszczeniu. Wśród starodrzewu parkowego przeważają wspa­nia­łe okazy lipy drobnolistnej często sadzonej po parę sztuk w jeden dół. W centralnej części parku tworzą one altanę. Dość licznie wys­tę­pu­ją także jesiony (jeden z nich, widoczny od strony drogi, osiągnął monstrualne rozmiary, dzięki którym mógłby zostać zakwalifikowany jako pomnik przyrody: jego obwód przekracza trzy metry!) i graby, sporadycznie zaś wiązy i klony. Przy obwodnicy parkowej, w zachodniej części parku, rosną pojedyncze egzemplarze sosny i kasztanowca, zaś stoki kanału pokrywają duże połacie będącego dziś pod ochroną barwinka. W części wschodniej, przed dworem, zachowało się parę świerków, dawniej tworzących altanę, duży okaz dębu oraz grupa sumaka, sprowadzonego jeszcze przez dziedzica. Z nasadzeń krzewów spotkać można jaśminowce, trochę leszczyny i lilaka.

W obrębie folwarku mieściło się kilkanaście budynków gospodarczych, z których część tylko przetrwała do dziś. Przy alei wjazdowej wznosi się przysadzista bryła dawnej gorzelni, zbudowanej w drugiej połowie XIX wieku i przekształconej na magazyn w roku 1943. W sąsiedztwie dworu, częściowo wkomponowana w zbocze obwodnicy parkowej, wyrasta lodownia, służąca onegdaj do przechowywania zapasów, za którą wznosi się rząd starych, potężnych lip i jesionów.

StodołaStodoła
XIX-wieczna stodoła

Na obrzeżu sadu, wzdłuż zachodniej granicy założenia stał podłużny, murowany budynek mieszczący stajnię i wo­zow­nię. W 1985 r., gdy La­so­chów był już częścią PGR, budynek ten przekształcono na masarnię. Dziś mieści się w nim Izba Tradcji. W miejscu obecnych garaży znaj­do­wa­ły się kiedyś stawy do odławiania ryb, stanowiące część wzmian­ko­wanego wyżej układu wodnego: sześć niewielkich zbiorników ułożonych po trzy w dwóch rzędach, które zasypano w 1985 r. Za stawami, na miejscu dzi­siej­szych magazynów zbudowanych w 1985 r., stała sieczkarnia. Jeszcze dalej na południe, już poza granicami parku i w oddaleniu od pozostałości po­pe­ge­er­ow­skich zabudowań, stoi widoczna z szosy stodoła z końca XIX wieku. Odrestaurowana, stanowi imponujący przykład sztuki ciesielskiej z uwagi na swą unikalną konstrukcję, więźba dachowa wsparta jest bowiem nie na biegnących przez środek budynku słupach, lecz – za pomocą systemu wsporników – na ścianach budowli. Obok znajdowała się ongiś murowana obora o potężnych wymiarach 50 x 12 metrów.

Część założenia dworsko-parkowego w Lasochowie z lotu ptaka. Film autorstwa Przemysława Bąka.

Bibliografia:

Adamczyk, A. (2003) Dwór w Lasochowie. Sondażowe badania architektoniczne. Maszynopis ze zbiorów Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach

Archiwum Państwowe w Kielcach. Akta Dyrekcji Ubezpieczeń, sygn. 150, s. 21 i n.

Hadamik, C., Kalina, D. i Traczyński, E. (2006) Miasto i gmina Małogoszcz. Kielce: Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji w Warszawie. Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji w Kielcach

Pape, D. i Ciosek, U. (1999) „Ewidencja założenia dworsko – parkowego w Lasochowie, woj. świętokrzyskie” Warszawa: Pracownia Projektowania Przestrzennego

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1884, Tom V. s.89

Projekt, wykonanie, teksty i zdjęcia (jeśli nie zaznaczono inaczej) © Anna Stypuła
Wszystkie prawa zastrzeżone
adres: Lasochów 39 | kontakt mailowy: